Sự thay đổi nội tiết tố nữ có thể dẫn đến một loạt các triệu chứng khác nhau, nổi bật là ảnh hưởng của các hormone trong chu kỳ kinh nguyệt và trong giai đoạn tiền mãn kinh, mãn kinh. Trong tự nhiên, có một số biện pháp giúp phụ nữ đối mặt với những vấn đề của riêng phụ nữ. Trong đó có cây Vitex, cây thuốc kỳ diệu dành cho mọi phụ nữ.
Một trong những vai trò chủ chốt của estrogen là điều hòa các chất dẫn truyền thần kinh (ví dụ: dopamine, acetylcholine, serotonin, noradrenaline) và các chất liên quan (ví dụ: melatonin và β-endorphin). Sự dao động và ngừng tiết estrogen làm thay đổi chức năng của cơ chế nội tiết-thần kinh dẫn đến các triệu chứng về mặt tâm lý cũng như các triệu chứng về thể chất. Hoạt động của dopamine, melatonin và hệ Opioid trung ương có liên quan đến nhiều triệu chứng của thời kỳ tiền kinh nguyệt, tiền mãn kinh và mãn kinh bao gồm trầm cảm, lo âu, thay đổi tâm trạng, cảm xúc thất thường; rối loạn giấc ngủ, vận mạch, nhức và đau; giữ nước.
Cây Vitex là một lựa chọn điều trị hiệu quả đối với các triệu chứng tiền kinh nguyệt và mãn kinh, đặc biệt làm giảm các triệu chứng về tâm lý thông qua cơ chế điều hòa độc đáo bằng cách tác động qua lại của estrogen với cơ chế nội tiết-thần kinh. Để hiểu rõ về lợi ích của cây Vitex, ta cùng tìm hiểu một số nét về đặc điểm lịch sử phát triển và tác dụng của cây Vitex.
Cây Vitex (Vitex agnus-castus)
Cây Vitex có tên khoa học là Vitex agnus-castus (họ Lamiaceae – Bạc hà) hay còn gọi là cây Trinh nữ.
Đặc điểm thực vật
Quả của cây Vitex
Cây Vitex mọc ở vùng Địa Trung Hải và Tây Á. Ngày nay Vitex được trồng ở vùng cận nhiệt đới trên thế giới và du nhập đến nhiều khu vực. Cây được trồng bằng hạt giống vào mùa xuân. Quả chín thu hoạch vào mùa thu. Cây thường cao từ 2.7 tới 5m, cá biệt có cây cao tới hơn 7m. Quả tròn có đường kính 3-5mm.
Thành phần chính trong các bộ phận của cây Vitex là Tinh dầu, Alkaloids, Flavonoids, Iridois.
Truyền thống sử dụng
Thời cổ đại, cây Vitex rất thông dụng, được mô tả trong anh hùng ca Iliad thời Homer vào thế kỷ VI TCN, là biểu tượng của lòng trinh bạch tránh được tội lỗi. Như tên cây “Trinh nữ” đã ám chỉ, người ta cho rằng nó được dùng để giảm khát vọng tình dục. Vitex được sử dụng từ hàng nghìn năm trước bởi những phụ nữ có những vấn đề về kinh nguyệt
Trong số những tác giả từ thời Ai Cập cổ và La Mã, cây Vitex vẫn được ghi chép lại với tác dụng điều trị các bệnh lý của phụ nữ, nhà tự nhiên học đầu tiên của La Mã đã viết “Loại cây này giúp cải thiện điều hòa chu kỳ kinh nguyệt và giảm triệu chứng trong thời gian kinh nguyệt của phụ nữ. Nó cũng kích thích tiết thêm nhiều sữa …”
Hoa, lá, quả và toàn cây Vitex được sử dụng trong truyền thống của người Ai Cập, La Mã trong các lễ hội như biểu tượng của sự sinh sôi, hôn nhân, sự trong trắng.
Thế kỷ 20
Sự quan tâm tới cây Vitex được hâm nóng lên từ năm 1938, khi nhà khoa học người Đức là Gerhard Madaus tiến hành nghiên cứu về tác dụng sinh học của các bộ phận của cây Vitex. Ông thấy rằng dịch chiết của lá, quả và vỏ thân cây có tác dụng làm chậm quá trình động dục của chuột cái mà không gây ảnh hưởng tới khả năng sinh sản, trong đó dịch chiết quả có hiệu quả mạnh nhất.
Hormone của tuyến yên điều hòa chức năng tử cung ảnh hưởng với chu kỳ kinh nguyệt, thụ thai và các quá trình khác của người phụ nữ. Dịch chiết quả Vitex tác động tới điều tiết hormone của tuyến yên, giúp điều hòa hu kỳ kinh nguyệt. Nó cũng kích thích sản xuất hormone tạo sữa và ức chế các loại hormone làm giảm lượng sữa. Một thử nghiệm lâm sàng tiến hành năm 1954 trên 1,000 người mẹ cho con bú cho thấy quả Vitex có tác dụng kích thích sữa tốt hơn Vitamin B1.
Cây Vitex ngày nay
Các nghiên cứu tại Đức và nhiều nước khác trong suốt hơn 50 năm qua đã nhấn mạnh lợi ích của cây Vitex trong điều trị các bệnh liên quan tới hormone phụ nữ như hội chứng tiền kinh nguyệt, tiền mãn kinh và mãn kinh. Phần lớn các nghiên cứu sử dụng dịch chiết quả Vitex
Nhờ sự tiến bộ của khoa học, người ta đã xác định được các thành phần chính của dịch chiết quả Vitex gồm flavonoid, tinh dầu, iridoid glycoside và diterpene.Tác dụng dược lý của Vitex có được là do sự kết hợp và hiệp đồng tác dụng của các thành phần này giúp điều hòa lượng hormone đặc biệt hữu ích cho thời kỳ tiền kinh nguyệt và mãn kinh.
Tác dụng của dịch chiết quả Vitex liên quan tới 3 cơ chế tác động chính sau:
- Cơ chế tác động thông qua thụ thể dopaminergic
Diterpene trong quả Vitex kích thích thụ thể D2 làm tăng hoạt động của hệ dopaminergic. Sự hoạt hóa của các thụ thể này ức chế sự sản xuất và tiết quá mức prolactin.Tình trạng thừa prolactin là yếu tố phổ biến làm giảm lượng estrogen và progesterone do vậy kiểm soát lượng prolactin làm cho cơ thể có khả năng tăng lượng progesterone và estrogen về mức bình thường. Tăng hoạt động của hệ dopaminergic cũng giúp kiểm soát thân nhiệt và cảm xúc, vì vậy có thể làm giảm các cơn bốc hỏa và các triệu chứng về mặt tâm lý do tình trạng thiếu hụt hoặc tăng estrogen.
Dịch chiết quả Vitex tương tác với các thụ thể Dopaminergic-2 tại não bộ
- Cơ chế kích thích thụ thể opioid
Thành phần Flavonoid (chủ yếu là casticin) trong quả Vitex kích thích thụ thể μ- và δ-opioid, điều hòa hệ opioid để làm giảm đau và điều hòa khả năng chịu đựng. Do làm tăng hoạt động của hệ opioid , quả Vitex có thể làm tăng tổng hợp và giải phóng β-endorphin và điều hòa hoạt động của hệ noradrenergic. β-endorphin giúp điều hòa chu kỳ kinh nguyệt thông qua ức chế giải phóng hormone gonadotropin (GnRH) ở vùng dưới đồi và hormone kích thích hoàng thể hoá và kích thích nang trứng ở thùy trước tuyến yên để điều hòa lượng estrogen và progesterone cũng như điều hòa thân nhiệt . Hơn nữa, hệ opioate đóng vai trò thiết yếu trong việc điều hòa tâm trạng, sự ngon miệng và hoạt động của hệ trục dưới đồi-tuyến yên-tuyến thượng thận (HPA). Cơ chế này giúp làm giảm các triệu chứng của hội chứng tiền kinh nguyệt (PMS) và mãn kinh gồm cả cơn bốc hỏa, thay đổi tâm trạng, đau nửa đầu (migraine) và giữ nước.
- Cơ chế tác động thông qua melatonin
Giảm tiết melatonin có liên quan tới các triệu chứng về tâm trạng, giấc ngủ và vận mạch của thời kỳ mãn kinh. Qủa Vitex cũng cho thấy tác dụng phụ thuộc liều làm tăng tiết melatonin do vậy giúp tăng hiệu quả cải thiện các triệu chứng của thời kỳ mãn kinh.
Tuy nhiên người ta vẫn chưa biết rõ liệu đó là kết quả gián tiếp của Vitex trong việc điều hòa lượng progesterone & estrogen hay là có cơ chế tác dụng trực tiếp.
Bằng chứng lâm sàng
Tác dụng của dịch chiết Qủa Vitex trên Hội chứng tiền kinh nguyệt & chu kỳ không đều
Một phân tích gộp dựa trên 8 nghiên cứu lâm sàng ngẫu nhiên có đối chứng [11] cho thấy Quả Vitex có tác dụng làm chu kỳ kinh nguyệt trở về bình thường , giảm các triệu chứng tiền kinh nguyệt (PMS) và các rối loạn về tâm lý của thời kỳ tiền kinh nguyệt (PMDD) ở 7 trong số 8 nghiên cứu so với nhóm đối chứng tương ứng của các nghiên cứu đó. Trung bình có 67% các trường hợp có chu kỳ kinh nguyệt không đều trở về bình thường và các triệu chứng giảm trong khoảng từ 25-50%. Một số các triệu chứng về tâm lý được thấy cải thiện mạnh nhất là: thay đổi tâm trạng, trầm cảm, dễ cáu giận, lo âu, giận dữ, khóc vô cớ và mất ngủ (Hình 1)
Hình 1: Bổ sung dịch chiết quả Vitex làm giảm các triệu chứng về tâm ký nhiều hơn đáng kể so với giả dược
Một nghiên cứu ngẫu nhiên, mù đôi có đối chứng cho thấy Qủa Vitex ưu việt hơn đáng kể so với giả dược và làm giảm nhiều triệu chứng PMS ở phụ nữ bị PMS mức độ từ vừa đến nặng (n=67; Xem Hình 2). Kết quả này cũng lặp lại ở một nghiên cứu đa trung tâm quy mô lớn hơn (n=217). Một nghiên cứu lâm sàng so sánh dịch chiết Qủa Vitex với Fluoxetine, kết quả cho thấy Qủa Vitex có tác dụng như Fluoxetine (chất ức chế tái hấp thu Serotonin) làm giảm các triệu chứng về thể chất và tâm lý của PMDD. Một nghiên cứu khác dùng cao Qủa Vitex liều 20mg/ngày tính theo casticin (tương đương lượng cao khô 200mg) có hiệu quả giống như dùng Qủa Vitex liều 30mg/ngày và có hiệu quả hơn mức liều 8mg/ngày và giả dược trong việc cải thiện điểm số cho tất cả các triệu chứng PMS. Kết quả này cho thấy liều 20mg cao Qủa Vitex một ngày (tương đương lượng cao khô 200mg) là mức liều lý tưởng làm giảm các triệu chứng của PMS.
Trong một nghiên cứu ngẫu nhiên mù đôi có đối chứng giả dược, bổ sung dịch chiết Qủa Vitex được thấy làm giảm đáng kể một số triệu chứng của PMS nhiều hơn so với giả dược ở phụ nữ bị PMS mức độ vừa đến nặng.
Tác dụng của dịch chiết quả Vitex trên các triệu chứng tiền mãn kinh, mãn kinh
Qủa Vitex thường được sử dụng trong điều trị các triệu chứng mãn kinh. Trong một cuộc điều tra 276 nhà dược liệu tại Anh, 86,3% (238/276) ghi nhận họ kê Chasteberry để điều trị các triệu chứng mãn kinh gồm cả các cơn bốc hỏa và ra mồ hôi vào ban đêm [16]. Vai trò dược lý của nó đối với hoạt động của hệ dopaminergic, ái lực với thụ thể opioid và tiết melatonin chứng minh vai trò của Qủa Vitex trong việc làm giảm các triệu chứng của mãn kinh. Qủa Vitex cũng được sử dụng phổ biến kết hợp với các dược liệu khác để điều trị mãn kinh. Bổ sung các tinh dầu trong Vitex được thấy là có tác dụng với các triệu chứng của mãn kinh gồm cả các triệu chứng về tâm trạng, vận mạch,niệu sinh dục và giấc ngủ [16].
Bằng chứng về mức độ an toàn:
Từ các nghiên cứu lâm sàng hiện tại, các nghiên cứu theo dõi sau khi lưu hành, các cuộc điều tra hoặc ghi nhận tự giác, người ta không thấy có lo ngại nào về độ an toàn liên quan tới quả Vitex. Không có tác dụng phụ nào liên quan tới quả Vitex và các tác dụng phụ được ghi nhận là hiếm, nhẹ và giống như nhóm giả dược.
Mặc dù chưa có báo cáo về tương tác thuốc, các thử nghiệm trên động vật cho thấy dịch chiết Vitex có khả năng tương tác với thuốc phong bế Dopamine. Dịch chiết Vitex cũng không nên sử dụng cho phụ nữ đang mang thai.
KẾT LUẬN
Hiện nay xu hướng sử dụng các sản phẩm có nguồn gốc từ thiên nhiên đang định hướng nghiên cứu cho các nhà khoa học, bác sỹ và dược sỹ tăng cường tìm hiểu và phát triển nhiều giải pháp tự nhiên có lợi cho sức khỏe. Trong đó, cây Vitex đang ngày càng trở nên phổ biến trên toàn thế giới với ứng dụng trong các bệnh phụ nữ thường gặp nhất và chắc chắn sẽ còn nhiều nghiên cứu nữa cần tiến hành để khẳng định thêm về hiệu quả điều trị bệnh của loại cây này. Cơ quan quản lý Dược ở Đức (German Commission E) cho phép sử dụng cây Vitex và các sản phẩm từ Vitex để điều hòa chu kỳ kinh nguyệt, giảm đau tức ngực, và hội chứng tiền kinh nguyệt.
Tiến sĩ, Bác sỹ David Cannata
Phụ trách khoa Sinh lý bệnh & Sinh học – Trường Đại Học Deakin, Australia
Ý kiến của bạn